Lost in translation: Shakespeare

De laatste complete vertaling van alle sonnetten van Shakespeare uit de koker van slechts één vertaler stamt van lang geleden. De meeste Engelsen zijn van mening dat Shakespeare onvertaalbaar is en er niet aan zijn teksten gesleuteld mag of kan worden. Waarom is dit het geval?

Hamlet en Halbert
De naam Hamlet ontleent in Nederland zijn betekenis aan het feit dat het de hoofdrolspeler is uit één van Shakespeare's beroemdste werken. Hamlet heeft echter ook nog een betekenis (o.a. gehucht, gemeenschap, kruispunt). Deze betekenis is voor ons in principe  verborgen gebleven. Hetzelfde geldt bij een (hypothetisch) klassiek toneelstuk in het Engels waarbij een beul genaamd Halbert ten tonele zou worden gevoerd. Naast de naam van het personage in kwestie, is een Halbert ook een soort van groot zwaard/slagwapen. Door het letterlijk overnemen verliest de naam dan ook zijn dubbelzinnigheid.

De balans vinden
Alhoewel het laatste een niet bestaand voorbeeld betreft, is het wel kenmerkend voor de dilemma's die een goede vertaler heeft. De balans vinden tussen enerzijds een moderne vertaling, geschikt voor het publiek van dat moment en anderzijds de context, cadans en teneur zo onaangetast mogelijk laten. Er zijn maar weinigen, zo niet enkelen per generatie, die deze kunst tot in de finesses beheersen. Is dat echter een reden om maar niet te vertalen? Met een goed vertaalbureau kunnen de meeste literaire teksten wél met een juiste boodschap worden overgebracht.

What about Shakespeare?
Vooral daar waar een literair werk ook nog een poëtisch karakter met zich meedraagt wordt het lastig. De sonnetten van Shakespeare zijn daar een goed voorbeeld van. In 2010 stond er een artikel in de Vrij Nederland van Hans van den Bergh, over de struikelblokken die (meester) vertaler Peter Verstegen tegenkwam. Hij probeerde de sprankelend moderne vertaling van alle sonnetten van Shakespeare aan de man te krijgen. Verstegen heeft uitgever na uitgever afgelopen en nadat er telkens verwachtingen werd gewekt, viste hij uiteindelijk toch achter het net. De reden? De vertaling zou de uitgevers niet genoeg winst opleveren.

Eigen werk eerst
Bijna vier jaar na dato is dit stuk uit Vrij Nederland helaas nog steeds actueel. Wie met behulp van Google gaat zoeken naar hedendaagse vertalingen van de sonnetten van Shakespeare komt enigszins bedrogen uit. Losse flarden, overal. De literaire fondsen zijn naar eigen zeggen alleen geïnteresseerd in het subsidiëren van vertalingen van oude Nederlandse werken naar moderne(re) versies, of naar andere talen. Een mooi export product, zeker. Ook wordt zo ons cultureel erfgoed in stand gehouden, maar wederom is deze gang van zaken exemplarisch voor de “naar binnen gerichtheid” van onze samenleving. Toch blijft het jammer dat Shakespeare’s ingewikkelde gedichten niet in een modern jasje aan de man kunnen worden gebracht.

Chaucer en het Middelengels

[…]
O!  ofte swore thou that thou woldest dye
For love, whan thou ne feltest maladye
Save foul delyt, which that thou callest love!
If that I live, thy name shal be shove
In English, that thy sleighte shal be knowe!
Have at thee, Iasoun!
[…]
uit: the Legend of Good Women (onderdeel: The Legend of Hypsipyle & Medea) – Geoffrey Chaucer (ca. 1343 – 1400)

In eerste instantie lijkt deze tekst van Chaucer niet te lezen. Zoals bij het voor het eerst lezen van “Van den Vos Reynaerde” of “Karel ende Elegast”, gaat er toch na enkele alinea's of bladzijdes intern een knop om en past men zich aan op de vreemd aandoende syntaxis en spelling. Bovenstaande tekst is geschreven in het Middelengels. Dit is een vroege voorloper van het moderne Engels dat van ca. 1066 tot de 15e eeuw werd gebezigd. Het vormt de basis voor de huidige versie van de Engelse taal en vindt op haar beurt weer haar oorsprong in het Oud Engels. Overigens is het wel interessant om te vermelden, dat het Middelengels nog van 4 naamvallen gebruik maakte, waar die in de moderne Engelse taal grotendeels verdwenen zijn.

Geoffrey Chaucer is verreweg de belangrijkste schrijver in de tijd van het Middelengels. Zijn werken staan hoog genoteerd in de wereldliteratuur. Zijn loopbaan was zeer divers en tijdens zijn carrière is hij vertrouweling geweest van maar liefst drie opeenvolgende koningen. Met zijn werken toonde hij ook aan dat het Middelengels prima gebruikt kon worden voor poëzie. Het deed daarmee niet onder voor het Latijn of het Frans. Zijn belangrijkste werk is natuurlijk (het helaas onvoltooide) “the Canterbury Tales”, maar het is ook interessant om hier van de gelegenheid gebruik te maken eens een ander werk van hem te belichten.

"The Legend of Good Women" is een lijvig 14e-eeuws Middelengels gedicht. Het stuk is in de vorm van een droomvisioen gegoten. Dit werk heeft toentertijd zware indruk bij velen achtergelaten en doet dat nog steeds. Chaucer zette met zijn werken een heel nieuw perspectief op de kaart met zijn werken. Hij liep  zijn tijd ver vooruit, zijn werken doen eerder denken aan de Renaissance, waar humanistiek een wat gebruikelijker onderwerp was dan in de Late Middeleeuwen. “The Legend of Good Women” doet daarbij zeker niet onder voor “the Canterbury Tales”. Integendeel. Eigenlijk is dit stuk nog steeds actueel en wij zullen dan ook niemand afraden hier eens een blik op te laten werpen!

Engelse volksverhalen

Het Engelse platteland, het grijze, stormachtige weer, de verlaten weggetjes en de afgelegen, oude gebouwen in Engeland zijn ideaal voor spookverhalen. De Engelse folklore (of volkscultuur) kent dan ook vele spannende verhalen die al eeuwenlang mondeling worden doorverteld. Dit stukje typisch Engelse cultuur vraagt een behoorlijk gespecialiseerde vertaling als het in een andere taal hetzelfde effect wil behouden!

Een van deze volksverhalen is die van de Black Dog, een angstaanjagende spookverschijning in de vorm van een zwarte hond. Het zijn verhalen over een grote, zwarte hond met roodgloeiende ogen en een enorme muil, die  een teken is van naderend onheil of de dood. Tekenend voor deze volksverhalen is dat er vaak een historische basis is. Er is bijvoorbeeld een tijd en plaats bekend. Maar wat zeker is, is dat de verhalen erg zijn aangedikt.

De Zwarte Shuck
Op 4 augustus 1577 joeg de Zwarte Shuck of Black Shuck, een hond die omgeven was door vlammen, veel mensen angst aan in de kerk van Bungay, in Suffolk. Er vielen zelfs doden en gewonden. De hond werd kort daarna ook gezien in de kerk van Blythburgh, waar ook slachtoffers vielen. Dat is wat een dominee noteerde over het indrukwekkende gebeuren. Tot op de dag van vandaag zijn er sporen van klauwen en schroeiplekken te zien op de kerkdeur van Bungay. Is dit nu echt gebeurd of niet? Was er echt een hond die onheil aanrichtte?

Wat in ieder geval zeker is, is dat er op die dag in 1577 een angstaanjagende onweersbui en storm geweest zijn. De kerktoren van Bungay werd getroffen door de bliksem, wat de dood van twee mannen veroorzaakte. De dominee die het verhaal heeft opgeschreven kwam zelf uit Londen en heeft zijn aantekeningen waarschijnlijk gemaakt aan de hand van mondelinge verklaringen die flink werden overdreven. Het blijft een mysterie of er ook echt een hond bij betrokken was.

Achtergrond van de verhalen
De Zwarte Shuck ontleent zijn naam aan 'shucky', oftewel behaard, en aan het Oud Engelse woord 'scucca', dat duivel betekent. Behalve over Black Shuck, die is gezien in Norfolk, Essex en Suffolk, zijn er in andere delen van Engeland nog veel meer verhalen over woeste honden. In heel Europa worden honden in volksverhalen geassocieerd met de dood.

De zwarte hondenverhalen hebben te maken met bijgeloof. De Black Dog duikt vooral op bij eeuwenoude routes, kruispunten, executieplekken, donkere bossen en kerkhoven en zou de geesten van overledenen bewaken. De functie van deze griezelverhalen is dat ze vorm geven aan de menselijke angst voor dood en ongeluk. Eind negentiende eeuw ontstaan ook verhalen waarin de zwarte hond de positieve rol van beschermer of helper vertolkt.

Het accent op Engels

Mensen die spreken met een bepaald accent, kunnen daarvan profiteren bij hun uitspraak van het Engels. De taalwetenschapper Rias van den Doel deed hiernaar onderzoek in de Chinese provincie Jiangsu en legde zo verbanden tussen dialecten en de uitspraak van het Engels. Deze situatie is echter ook van toepassing in Nederland. In het Engels bestaan er klanken die niet voorkomen in talen zoals het Chinees of het Nederlands, maar wel bepaalde accenten of dialecten van diezelfde taal. Mensen die spreken met  een dergelijk accent of het dialect machtig zijn, zullen dus de Engelse klanken beter kunnen uitspreken of nabootsen.

Zo blijkt dat mensen die het Utrechtse dialect spreken, beter in staat zijn om bijvoorbeeld de typische Engelse ‘a’ correct uit te spreken. Bij andere Nederlanders klinkt deze letter meer als de letter ‘e’. Mensen uit Brabant spreken dan weer beter de letters ‘f’ en ‘v’ uit, waardoor ze bijvoorbeeld correcter het onderscheid tussen ‘very’ en ‘ferry’ kunnen uitspreken. Marokkaanse Nederlanders spreken vaak onderling het Tarifit, een Berbertaal die bekend staat om haar th-klanken, net als het Engels. Zij gaan dus beter woorden zoals ‘these’ en ‘three’ uitspreken, woorden waar andere Nederlanders het nog al eens moeilijk mee hebben.

Taalwetenschapper Rias van der Doel publiceerde de resultaten van zijn onderzoek in China in een Chinees tijdschrift. Het Mandarijn en het Wu zijn twee dialecten die in de provincie Jiangsu worden gesproken. Het valt op dat er een groot verschil is in uitspraakfouten tussen de mensen die een van deze twee dialecten spreken en de overige  Chinezen. Het Mandarijn en het Wu maken dan ook gebruik van klanken die dichter aanleunen bij het Engels.

Van der Doel wil in de toekomst zijn pijlen richten op andere regio’s in China. Hij heeft het plan opgevat om, in samenwerking met Chinese universiteiten, Engelse teksten te laten voorlezen door Chinezen met verschillende accenten. Daarna kan hij hun uitspraak gaan analyseren. Van der Doel heeft ook plannen om dezelfde strategie op Nederland te gaan toepassen.

Het uitspraakonderwijs kan ongetwijfeld profiteren van de aandacht voor verschillende accenten. Op die manier kunnen we immers  tot een goed verstaanbare uitspraak van het Engels komen. Luisteren naar sprekers met een bepaald accent kan helpen om klanken beter en sneller op te pikken. Oefening kan je daarna leren om de klanken zelf ook correct uit te spreken.

Tea time!

Wie aan Engelse cultuur denkt, denkt ongetwijfeld in de eerste plaats aan het zogenaamde ‘tea time’. Thee is de nationale drank bij uitstek in Engeland en zit diepgeworteld in de Engelse cultuur. Tea time is echter veel meer dan alleen maar een kopje thee drinken. Traditioneel gezien zijn er drie soorten tea time.

Afternoon Tea
De Afternoon Tea wordt geserveerd tussen twee en vijf in de namiddag. Deze traditie zou ontstaan zijn ergens op het einde van de 19e eeuw, toen het een gewoonte was om het diner pas te serveren tussen 20u en 21u ’s avonds. Engelse dames van een bepaalde stand kleedden zich op hun mooist en gingen bij elkaar op bezoek om van de Afternoon Tea te genieten. Er werden sneetjes brood met boter gegeten die gegarneerd werden met stukjes komkommer en zalm. Maar op het menu stonden ook pasteitjes, cakes en koekjes. De thee zelf, die meestal afkomstig was uit India of China, werd geserveerd in zilveren theepotten en porseleinen tasjes.

Rond 1864 werden de eerste tearooms geopend waardoor men deze plekken ging bezoeken om er de Afternoon Tea te nemen en dus minder bij elkaar op bezoek ging. De Tweede Wereldoorlog zorgde ervoor dat de Afternoon Tea helemaal verdween uit de huiskamer en enkel nog doorging in hotels en tearooms. Ook vandaag de dag zijn dit de enige plaatsen waar je nog van een uitgebreide Afternoon Tea kunt genieten.

Cream Tea
De Cream Tea kan eigenlijk vergeleken worden met de Afternoon Tea, maar dan zonder de sandwiches en koekjes. Een echte Cream Tea bestaat uit versgebakken fruitcake, slagroom, boter en aardbeienjam. Bij dit alles wordt  natuurlijk een grote pot thee geserveerd. Het idee is om bij de thee – die elke soort kan zijn – zelf een cakeje ‘samen te stellen’ met de aanwezige ingrediënten en op te eten. Let wel op dat je niet morst … In de zomer kan je op veel plaatsen terecht voor een Cream Tea, maar in andere seizoenen is dit meestal op aanvraag.

High Tea
De High Tea is niet alleen maar thee, maar een volwaardige maaltijd. Het ontstond in de arbeidersklasse, waar de hoofdmaaltijd van de dag altijd genomen werd in de late namiddag. Een High Tea bestond destijds uit alles wat beschikbaar was: spek, brood, eieren, vlees, enzovoort. De enige voorwaarde was dat het geheel moest begeleid worden door een lekkere kop thee. In het noorden van Engeland is de High Tea bij de arbeidersklasse nog altijd een traditie. In het zuiden van het land en bij de middenklasse is dit iets minder het geval.

Global English

Dagelijks gebruiken we wel de Engelse taal, de ene persoon wat meer dan de andere. Maar welk Engels gebruiken we eigenlijk? Dit is een vraag die ook interessant kan zijn voor scholen en universiteiten, aangezien het Engels  ook daar meer en meer inburgert raakt. Gebruiken we Brits Engels, Amerikaans Engels of het zogenaamde Globish, een soort Engels dat bestaat uit ongeveer 1500 woorden en een zeer simpele grammatica heeft? De verschillen tussen deze drie soorten Engels gaan verder dan alleen maar een andere spelling. Dezelfde woorden kunnen immers een andere betekenis hebben. Britten durven dan ook wel eens stellen dat zij bijna alles gemeen hebben met Amerika, behalve hun taal.

Wanneer Engels je moedertaal niet is, dan zijn de verschillen tussen Brits en Amerikaans Engels vaak
niet erg duidelijk of begrijpelijk. De verschillen in betekenis kunnen echter enorm zijn. Denk bijvoorbeeld maar aan het woord ‘rubber’, dat in het Brits Engels voor een gommetje staat en in Amerika het woord is voor een condoom. Het ‘Globish’ is een door mensen ontwikkelde taal dat deze eigenaardigheden probeert uit te vlakken door zich te beroepen op de codificatie van patronen die door niet-moedertaalsprekers van de Engelse taal worden gebruikt. Dit idee is gebaseerd op de manier waarop niet-Engelse zakenmensen met elkaar communiceren in het Engels.

Grammatica, spelling en woordbetekenis lopen heel erg uiteen. Er zijn zelfs Britten die er voor opperen om over te stappen naar het Amerikaans Engels. Wat dit onderwerp betreft zijn er online een paar serieus verhitte discussies ontstaan. Veel journalisten en schrijvers zijn te vinden voor deze overstap omdat het Amerikaans Engels veel flexibeler is en de nieuwe ontwikkelingen beter volgt. Amerika is dan ook het land waar veel nieuwe dingen hun herkomst vinden.

Er zijn echter ook mensen die radicaal tegen deze overstap zijn. Tegenstanders zijn vooral van mening dat zulk een aanpassing niet opgedrongen kan worden. Ze beweren ook dat de macht van Amerika wat aan het afzwakken is en dat het dus een vergissing zou zijn om van het Brits naar het Amerikaans Engels over te stappen. De meeste van hen stellen ook dat voor internationale contacten best het Globish gebruikt kan worden, omdat dit eenvoudig aan te leren is voor moedertaalsprekers van vrijwel alle talen.

Uiteindelijk zal iedereen moeten kiezen voor het Engels waar hij of zij zich het best bij voelt. Trouwens, ook als we elkaar blijven aanspreken met een ander soort Engels, kun je er gerust op zijn dat je elkaar zult verstaan. Alleen is er dus voorzichtigheid geboden bij het gebruik van bepaalde woorden die verschillende betekenissen hebben. Er zouden anders wel eens ‘vervelende’ situaties kunnen ontstaan…

Engels in de Nederlandse taal

Nederlanders en Vlamingen gebruiken meer dan hen lief is Engelse woorden. Vooral Engelse krachttermen en aansporingen zijn populair. Men kan zich dus de vraag stellen welke invloed het Engels heeft op het Nederlands. Is dit beperkt tot een bepaalde soort woorden of specifieke uitdrukkingen, of worden Engelse en Nederlandse woorden gewoon door elkaar gebruikt? Bepaalde Engelse woorden en uitdrukkingen zijn of worden populairder dan hun Nederlandse tegenhangers. Denk bijvoorbeeld aan ‘gamen’ en ‘computerspellen spelen’. Welk van beide uitdrukkingen gebruik jij eerder?

Uiteraard heeft een Engels leenwoord een serieuze stap voor wanneer er nog geen echt Nederlands alternatief bestaat, zoals dat bijvoorbeeld het geval is voor ‘webmaster’. Maar mensen kiezen ook vaak voor de eenvoudigste oplossing. Het kortste woord zal het vaak winnen van het langste woord, onafhankelijk van de taal. Voorbeelden daarvan zijn ‘kinderoppas’ en ‘nanny’ of ‘teenager’ en ‘tiener’. In het eerste geval komt het Engels als winnaar uit de strijd. In het tweede geval heeft het Nederlands de overhand.

Nederlanders gaan Engels opvallend sneller gebruiken dan Vlamingen. Dit kan misschien te wijten zijn aan het feit dat in Vlaanderen de standaardisering van het Nederlands wat trager op gang kwam. In Vlaanderen neemt het gebruik van het Engels echter zeer snel toe. Vacatures die volledig in het Engels verschijnen, zijn er zeer gebruikelijk. Wat opvalt, is dat het Engels vooral door Nederlanders en Vlamingen gebruikt wordt om emoties uit te drukken. We denken dan bijvoorbeeld aan uitspraken zoals het welbekende ‘oh my god’, ‘hell yeah’ en ‘Yes!’. Onderzoek wees uit dat mannen sneller Engels gaan gebruiken dan vrouwen. Een man jonger dan dertig jaar, die in de stad woont en hoogopgeleid is, zou volgens het onderzoek het meest zijn Nederlands doorspekken met Engelse woordenschat.

Kortom: de Nederlandse taal wordt aangetast door het Engels, maar van een échte bedreiging is nog geen sprake. De Engelse invloed richt zich vooral op de woordenschat en hangt ook af van de omgeving en het publiek of deze sterk of minder sterk tot uiting komt. De zinsstructuur wordt nog niet aangepast naar Engels voorbeeld en hoewel sommige Engelse woorden Nederlandse hebben verdrongen, lijkt de Nederlandse taal verre van overbodig. Talen worden immers altijd beïnvloed door andere talen, het Nederlands tijdens de Middeleeuwen vooral door het Latijn, vervolgens door het Frans tijdens de Gouden Eeuw en nu door het Engels. Het lenen van Engels vocabulaire is dus haast een natuurlijk proces, en voorlopig niets om ons zorgen over te maken!